انواع طرح های فرش دستبافت
طرح های یادبود ها قدیمی و ابنیه اسلامی
این طرح ها از ساختمان ها و کاشی کاری ها و اشکال هندسی و تزئینی بناها الهام گرفته شده است. در درازا تاریخ طراحان فرش در طرح های اصلی دخل و تصرفاتی کرده و طرح های قالی بافی طرح های فرعی را به وجود آورده اند. سرشناس ترین این نشانه ها بر این پایه اند مسجد شیخ لطف الله، محرابی کوفی، مسجد کبود، آرامگاه شیخ صفی، سردر امام زاده محروق، گنبد قابوس، مسجد شاه اصفهان، تخت جمشید، طاق بستان، طاق کسری(ایوان مدائن)، و زیرخاکی.
طرح اماکن اسلامی
طرحهای شاه عباسی
اساس کلیه طرحهای شاه عباسی بر پایه کاربرد گل معروف شاه عباسی در این طرح است. در این طرحهای گلهای شاه عباسی به به اتفاق بندهای ختائی و گاه تلفیق آنها با اسلیمیها، گونه ها مختلفی از نقوش فرش را ارایه میدهند. انواع طرحهای این گروه عبارتند از لچک ترنج شاهعباسی، افشان شاه عباسی، شاه عباسی درختی، شاه عباسی شیخ صفی، شاه عباسی جانوری و . . .
شاه عباسی
طرحهای اسلیمی
شکل اصلی این طرح را شاخه های دورانی در میانی برگ ها ساختن می دهد. این شاخه ها، تجرید یافته طرح درخت می باشند. اسلیمی گونه ها زیاد زیاد دارد و معمولاً در اغلب قالب ها این طرح تکرار می گردد اما در بعضی فرش ها این طرح چیره است. معروف ترین اسلیمی ها، اسلیمی دهن اژدر است. در این نوع اسلیمی انتهای هر شاخه به دو بخش متقارن منشعب می گردد و به صورت فکین اژدها پرتو داده می شود و روی ساقه شاخه ها جوانه هایی در نقاط مختلف تزئین شده است که اغلب این جوانه ها را اسلیم می نامند. احتمالاً کلمه اسلیمی از اسلیم به معنای جوانه باشد و احتمالاً هم این لغت مصغر اسلامی باشد و می دانیم که در هنرهای اسلامی از این طرح بسیار کاربرد شده است. این طرح نیز به لحاظ دگرگونی ها و دخل و تصرف ها به گروه های فرعی زیاد بخش شده است. مانند اسلیمی، اسلیمی بندی، اسلیمی شکسته، اسلیمی دهان اژدر، اسلیمی مثلث ترنج، اسلیمی ترنج دار و اسلیمی ماری.
اسلیمی
افشان
با آن که در طرح های فرش معمولاً کلیه اجزا و اشکال، به هم پیوسته و مرتبط هستند، گفتی قلم نقاش از هنگام آغاز طرح الی آخر آن جنبش و بستگی خویش را قطع نساخته است اما طرح افشان به این صورت است که گل و برگ ها و شاخه ها به طور پراکنده و بدون یکدلی با یک سایر در متن فرش افشانده شده اند. به همین علت است که ریشه-بن-بیخ چنین طرحی را افشان نامیده اند. ولی در طرح افشان نیز تنوع و تغییر زیادی داده شده است و طرح های فرعی بسیاری از آن منشعب گشته است. مانند افشان اسلیمی، افشان ختائی، افشان بندی، افشان شکسته، افشان گل اناری، افشان شاه عباسی، افشان شاخه پیچ، افشان تقسیم گل، افشان حیوان دار و افشان ترنج دار.
افشان
بتهای (بته جقه)
طرح بته ای تجرید مکشوف درخت سرو است. بته های سرکج فرش ایران که به بته جقه شهرت یافته است. در طرحهای بته ای به اندازه و خرده گوناگون به چشم می خورد. نامی ترین طرحهای بته ای بر این پایه اند بته جقه ، بته شاخ گوزن ، بته ترمه ، بته سرابندی ، بته خرقه ای، بته قلمکار اسپاهان ، هشت گل، بته کردستانی یا هشت بته ، بته میر شکسته، بته لچک ترنج ، بته سنندج، بته افشاری و بته بازوبندی و بوته بادامی.
بته جقه
طرحهای اقتباسی
گفته میشود بیشتر طرحهای این گروه همانندگی زیادی به طرحهای فرش مناطق مرزی ایران و کشورهای همسایه و حتی سایر کشورها دارد و به همین علت آنها را اقتباسی مینامند مثل طرحهای سرشناس به قفقازی و گوبلنی.
اقتباسی
بندی یا واگیره ای
منظور از استعمال واژه بندی این است که یک تکه کوچک از یک طرح در سرتاسر فرش چه از جهت طول و چه از سمت پهنا تکرار گردد. چون این قطعات در مرحله تکرار به هم می پیوندند، آنرا بند بندی یا واگره می نامند. اسم های فرعی این گروه عبارتند از بندی اسلیمی، بندی پیچک، بندی شکسته، بندی کتیبه ای، بندی مستوفی، بندی ورامین یا میناخانی، بندی قالب خشتی یا لوزی، بندی ترنج دار، بندی درختی، بندی قابقابی، بندی شیر شکری یا بازوبندی، بندی سروی، بندی آدمکی یا ملانصرالدین، بندی بختیاری، بندی مجلسی، بندی خوشه انگوری، بندی شاخه گوزن جاندار دار، بندی خاتم شیرازی و بندی بخش گل.
بندی یا واگیره ای
درختی
با وجودی که در طراحی فرش پای بست، کار را شاخه و برگ ها برپایی می دهند ولی در طرح های درختی سعی شده است تا وجه تشابه بسیار با طبیعت حفظ گردد. طرح های معروف درختی این طور نام گذاری شده اند: درختی جانوری یا حیوان دار، درختی سبزی شغل یا آب نما، درختی ترنج دار، درختی سروی و درختی گلدانی.
درختی
ترکمن یا بخارا
طرح فرش های ترکمن از لحاظ هندسی و شکستگی خطوط در ردیف طرح های ایلی و ویژه ملت مهاجرت نشین است که بطور ذهنی و بدون نقشه بافته می شود. ترکمنی قاب یمونی، ترکمنی شانه ای، ترکمنی غزال گز(چشم آهو)، ترکمنی آخال، ترکمنی چهار قاب، ترکمنی خورجینی و ترکمنی قاشقی طرح های فرعی این طرح را تشکیل می دهند.
ترکمن یا بخارا
شکارگاهی
بنیاد اصلی این گروه از طرحها نمایش صحنههای شکار و شکارگاه است. به نحوی که در قسمتهای مختلف طرح یک سوار پیشه با وسیلهای امثال تیر و قوس یا نیزه مشغول شکار آهو و یا دیگر جانوران است. گروه های فرعی این طرح بر این پایه اند : شکارگاه درختی، شکارگاه ترنج دار، شکارگاه قابی، شکارگاه مثلث ترنج و شکارگاه سراسری.
نمونه هایی از طرح شکارگاهی
قابی (خشتی)
متن فرش در این طرحها به قسمتها یا قابهای مختلفی دسته گشته که به طور منظم در کناره هم پیمان دارند و در داخل هر قاب با گل و برگهای مختلفی تزیین شده است. گروه های فرعی آن قابی اسلیمی، قابی قرآنی کرمان یا ستونی را می توان نام برد . قابی یا خشتی
گل فرنگ
کلیه طرحهای این گروه بر پایه گلهای طبیعی به اخص گل رز با رنگهای زیاد صریح همانند زرد، آبی و سرخ میباشد. انواع طرحهای گل فرنگ عبارتند از: گل فرنگ بیجار، گل فرنگ بخش گلی، گل فرنگ تقسیم گلی، گل فرنگ گل و بلبل، سه گوش و ترنج گلف فرنگ، افشان گل فرنگ و . . .
گل فرنگ
گلدانی
درطرح گلدانی اغلب شکل گلدان در اندازه های گوناگون به چشم می خورد. گاه یک گلدان بزرگ پر از گل تمام فرش را می پوشاند. گاه چندگلدان کوچک به طور متقارن در گوشه ها-کناره ها متن و یا دنبال هم سرتاسر متن را فرا می گیرد. گروه های فرعی این طرح بر این پایه اند : گلدانی ختائی، گلدانی دوطرفه، گلدانی محرابی، گلدانی سراسری، گلدانی ظل السلطان(گل وبلبل)، گلدانی حاج خاتمی، گلدانی تکراری، گلدانی لچک ترنج و گلدانی یک طرفه.
گلدانی
محرابی
طرح اصلی در این گروه بر مبنای محراب است. همان مکانی که در مساجد، فضا نماز گذاردن پیشوا جماعت است. در این طرحها معمولاً محراب را با تزئیناتی از قبیل قندیل، گلدان و حتی درختچههای حقیر میپوشانند و گاه دو طرف محراب را با ستونهای بزرگی که سقف محراب بر روی آن پیمان دارد پرتو میدهند. انواع طرحهای این گروه عبارتند از: محرابی قندیلی، محرابی گلدانی و محرابی درختی.
محرابی
ماهی درهم
طرح ماهی درهم از قدیمیترین و رایجترین طرحهای فرش ایران است. این طرح بیشتر به صورت یک واگیره میباشد و بافنده همان واگیره را در درازا و عرض فرش تکرار میکند. در این طرح یا واگیره یک حوض به چهره لوزی باچهار برگ، ماهی در گوشه ها-کناره ها آن تماشا میشود. طرح ماهی درهم در نقاط مختلف ایران به نامهای مختلفی سرشناس است. مهمترین انواع آن عبارتند از: ماهی هراتی، ماهی فراهان، ماهی زنبوری، ماهی کردستان و زیره ماهی.
ماهی در هم
محرمات
طرح محرمات به طرح هایی در فرش اطلاق می گردد که قطعاتی از یک نقشه در طول فرش تکرار می گردد و عرض فرش در متن به چند رده بخش می گردد و هر ردیف آن از رنگ و طرح مشخص از نخست الی انتهای فرش ادامه پیدا می کند و به طور مسیر راه ترسیم می گردد. این طرح در بعضی از نقاط ایران به اسم قلمدانی مشهور است.گروه های فرعی طرح محرمات بر این پایه اند قلمدانی سراسری، گل ریز با مقوله یک رنگ و بته با زمینه الوان.
محرمات
هندسی
دراین طرح از گونه ها خرده هندسی کاربرد می شود، معمولاً خطوط گوشه دارند و بطور دورانی و قوسی شکل جنبش نمی نمایند.گروه های فرسی مهم این طرح عبارتند از: هندسی بندی قابی، هندسی ترنجدار، هندسی محرمات، هندسی سه گوش ترنج (شاخه شکسته)، هندسی کف ساده، هندسی خطائی، هندسی ستاره(موزاییک)، هندسی خاتم شیرازی و هندسی جوشقانی.